Hoofddoekjes

De hoofddoek als schaamlap en strijdvlag

Door Arnold Verplancke

Donkere wolken. Regenvlagen. Een gierende wind. Tegenover ons in het duister van de avond ligt een groot gebouw. Hogere Burgerschool staat in trotse koperen letters op de gevel. “Naar zo’n school ga jij ook later”, zegt mijn moeder, om me op te beuren. Het is avond en heel slecht weer We wachten op de bus. Ze houdt mijn hand goed vast, ik tel nog geen acht jaar “Ik hoop dat alles goed gaat in Zeeland”, zegt ze onverwacht. Ik hoor de angst in haar stem en die bevriest dit beeld voor eeuwig. Mijn moeder bang, de HBS, de regen, Zeeland, haar hoofddoekje. Het is 31 januari 1953.

Hoofddoekjes waren heel gewoon in mijn jeugd. Vrouwen droegen ze. Tegen de kou of tegen de regen. Omdat ze net hun haar hadden gedaan, of omdat ze de krulspelden bedekten.
Het was ook de tijd dat de meeste vrouwen hoeden droegen als ze naar de kerk gingen. Zij hielden ze op, mannen zetten ze juist af. Ik leerde veel op zondag als ik met mijn opa en oma mee ging. Vrouwen moesten links zitten in de kerk, mannen rechts. Mijn oma zat ergens middenin, mijn opa ver naar voren met een eigen koperen naamplaatje op de bank geschroefd. ‘A. J. Kuif’ stond er op. Het was dezelfde A als van mij, dus ik had er ook een beetje recht op. Of oma ook een naambordje had, weet ik niet. Ik ben nooit aan de vrouwenkant geweest.

Jongens en meisjes bleven apart, mijn hele lagere schooltijd, tot en met de derde klas HBS. Toen kwam het eerste meisje, vanwege de wiskunde. Dat deden ze niet op de MMS.
Alleen de bewaarschool in mijn kleutertijd was gemengd. Ik herinner me hoe we in de rij stonden om klassikaal naar de wc te gaan. De jongensrij begon al vóór de meisjestoiletten. Toen ik langs de meisjesingang schuifelde, stak ik nieuwsgierig mijn hoofd omhoog en keek naar rechts om te zien hoe het daar toeging. Dat leverde mij een forse tik op van de zuster. Van onder haar zwarte hoofdkap met witte stijve rand keek ze me erg kwaad aan. Ik leerde snel op die RK kleuterschool De Engelbewaarder. Blote billen en meisjes hadden kennelijk iets te maken met zonde en straf. En een jonge onderzoeker moest uitkijken niet boven het maaiveld uit te steken.

Zusters – wij noemden ze nooit nonnen – gingen in het zwart met ovalen oogluiken, paters Franciscanen van de HBS in bruine pij over straat. Dat was gewoon, ook in het westen.
In de godsdienstles kon de pater uitleggen waarom wij katholieken gelijk hadden en niet de gereformeerden met hun predestinatie. Hij tekende op het bord gewoon meetkundig een tijdlijn, waarbij oneindigheid en eeuwigheid natuurlijk hetzelfde waren. En de alwetende God wist wat wij deden, niet omdat wij dat van hem moesten, maar omdat hij het over de tijd heen kon voorzien.

Waar blijven de hoofddoekjes? Want daar zou dit artikel toch over gaan?
Visies op hoofddoekjes zijn heel subjectief. Vandaar dat deze schrijver zichzelf even onthult en laat zien hoe vijftig jaar geleden hoofddoekjes tot ons Nederlandse straatbeeld behoorden, evenals paters en nonnen in religieuze kledij.

Inmiddels hebben wij onze samenleving mooi geëgaliseerd en aangeharkt. Paters en nonnen zijn vrijwel verdwenen. Religieuzen lopen in gewone burgerkleren, al is het nog in de mode van toen. Kerken raken leeg en mannen en vrouwen zitten naast elkaar in de verlaten banken. Hebben we net de samenleving op orde, komen die moslims het beeld verstoren met hun minaretten en hoofddoekjes.

Hebben hoofddoekjes een geloof?
Zo weinig als er halve eeuw geleden werd gepraat of geschreven over de hoofddoek, zo veel gebeurt dat nu. Kennelijk is er een probleem en dat bestaat nog maar een jaar of tien schat ik. Namelijk in de combinatie van de hoofddoek en de (jonge) moslimvrouw.
Natuurlijk waren er al eerder moslimvrouwen in Nederland: vanaf de start van de gezinshereniging. Maar aan die eerste golf veelal ongeletterde moslimvrouwen nam niemand aanstoot. Wie ergert zich immers aan een poetsvrouw met hoofddoek?
Kennelijk spelen in het debat rond de islamitische hoofddoek een paar aspecten tegelijkertijd: religie, gender en klasse. De problemen laaiden op toen jonge vrouwen, soms meisjes nog, hoofddoekjes gingen dragen op scholen, hogere opleidingen, stageplaatsen en in het professionele leven. Toen rezen vragen als: kan dat wel een juriste met hoofddoek bij de rechtbank? Of een docente? Op een openbare school of een christelijke? Scholieren tijdens de gymles? Of studenten voor verzorgende beroepen met een islamitische hoofddoek? Alsof hoofddoekjes een geloof hebben.

Laten we eens inventariseren wat voor- en tegenstanders van de hoofddoek beweegt.

Religieuze verplichting
Volgens heel wat mensen binnen en buiten de moslimgemeenschap schrijft de koran een hoofddoek of sluier voor. Sommige draagsters, hun mannen, hun broers en hun imam beweren dat. Maar het is feitelijk onjuist. De koran kent twee teksten die daarvoor worden gehanteerd. De soera’s 24:31 en 33:59[i]. De eerste adviseert dat vrouwen de schaamstreek kuis bewaren en (…) ‘zij moeten sluiers over hun boezem dragen’ (…). En de ander, die vooral over de vrouwen van de profeet zelf gaat, zegt dat ze ‘iets van overkleding over zich heen naar beneden laten hangen’. Dat laatste bevordert dat men haar herkent (als de vrouw van de profeet) en niet lastig valt.
Vergeet niet dat de teksten geschreven zijn in de zevende eeuw voor een Arabische stammencultuur waar nog veel vrouwen met onbedekt bovenlijf rondliepen. Ze worden nu gebruikt om vrouwen vanaf hun eerste menstruatie het hoofd te laten bedekken, met doek of sluier, nikaab, of zelfs met chador of burka.

Vrouwenonderdrukking
Zo komt een tweede vaak gebruikt argument tégen het hoofddoekje aan bod. Het symboliseert de vrouwenonderdrukking of sterker nog, het is een rechtstreeks gevolg daarvan. De hoofddoek zou aangeven dat de vrouw aan de man ondergeschikt blijft, zijn eigendom is, zich niet mooi mag tonen aan anderen en zeker niet haar verleidelijkheden mag laten zien, waartoe ook haar zwarte haar wordt gerekend.
Dat argument laat zich niet zo maar wegwuiven, want in heel wat situaties kan het voorkomen dat vrouwen of meisjes onder dwang een hoofdbedekking dragen. “Er zijn meisjes die zijn kaalgeschoren door hun broerlief, zodat ze zich niet snel zonder hoofddoek op straat wagen”, vertelt een schooldirectrice uit de Haagse Schilderswijk in Trouw[ii].
Geen zinnig mens zal dit soort praktijken verdedigen. Maar het is evenzeer onjuist om achter elk hoofddoekje een boze man te veronderstellen.

Eigen keuze
Veel jonge moslima’s kiezen bewust uit eigen vrije wil voor een hoofddoek. Omdat ze vinden dat het bij hun geloof past, aansluit bij de ethiek van bescheidenheid[iii] die de islam kenmerkt. Ze hebben niet het gevoel dat hun religie hen klein houdt, integendeel. Ze zullen er op wijzen dat de koran de gelijkheid van man en vrouw predikt en zeer emancipatorisch is geweest in de tijd van de profeet. En als ze stellen dat de islam vrouwen niet hoeft te beperken, kunnen ze naar de geschiedenis wijzen om hun gelijk te halen. De eerste vrouw van de profeet, Chadiedja, was een geslaagde zakenvrouw in Mekka. Zijn jongere vrouw Aisha voerde persoonlijk legers aan[iv] .
Voor veel hoger opgeleiden is de hoofddoek een bevestiging van identiteit geworden, een synthese van moderniteit en traditie[v]. Ze voelen zich geëmancipeerd mét hoofddoek. Immers niet dat lapje stof bepaalt of ze wel of niet zijn geëmancipeerd, maar dat ze zelf kunnen kiezen voor hun opleiding, hun werk, hun partner én hun kleding, met of zonder hoofddoek.

Daad van verzet
Waarom zouden jongeren wel met de meest vreemdsoortige kapsels mogen lopen, met mini-rok of afgezakte slobberbroek, met petjes in allerlei standen en ontstaat er zoveel heisa over een hoofddoek. Omdat het in toenemende mate niet om de domste meisjes gaat die er een dragen. Omdat ze het bewust doen en een boodschap uitdragen die ook overkomt: een daad van verzet. Dat gebeurt in Nederland en ook elders. (In Marokko draagt 70% van de hoogopgeleide meisjes een hoofddoek, slechts 25% van de lager opgeleide.)
Met de hoofddoekjes onderscheiden ze zich van de Westerse cultuur. Daar hebben ze heel wat redenen voor, naar hun gevoel. Het is een reactie op de Westerse samenleving die hun alleen de keuze wil laten tussen volledige assimilatie of marginalisatie. Deze ‘protestmoslima’s’ grijpen terug op hun religieuze en etnische identiteit[vi].
De hoofddoek en sluier als daad van protest zijn niet nieuw. Ze werden ook ingezet in Egypte tegen de Britse overheersing, in het Iran van de sjah tegen zijn te Westerse regime. En nu dus weer in het algemeen tegen het Westen dat als imperialistisch wordt beschouwd en als vijandig. Want de Euro-amerikaanse culturele overheersing gaat in hun ogen gepaard met xenofobie tegen islam en moslims[vii].
De tegenstanders van het hoofddoekje kunnen zich daar erg kwaad om maken, zoals we hierna zullen bespreken. Maar de positieve kant wordt door anderen gezien. “Hadden jongens maar een hoofddoekje”, zei laatst een allochtone onderzoekster in een interview[viii]. Ze bedoelde: die meisjes kunnen hun protest kwijt in hun hoofdtooi, de jongens vallen soms op heel wat gewelddadiger acties terug.

Gevaar: fundamentalisme
In de daad van verzet schuilt volgens de felste tegenstanders van de hoofddoekjes ook het grootste gevaar. Voor hen krijgt het dragen van de hoofddoek een politieke lading en geen vrijblijvende. De hoofddoek wordt gezien als een uiting van steun aan het moslimfundamentalisme. En het moslimfundamentalisme staat, zeker sinds ‘elf september’, gelijk aan terrorisme. Kortom de hoofddoek wordt niet meer beschouwd als een symbolisch protest tegen de Westerse a-morele samenleving die de islam kleineert, maar als een rechtstreekse aanval op onze democratische staat. De hoofddoek groeit uit tot een strijdvlag van de djihad.
Lezer, schud niet het wijze hoofd over de ongelofelijke generalisatie die in deze stelling schuilt en over de vooroordelen die er in doorklinken. Zeer respectabele schrijvers in even respectabele media hanteren deze redenering, zeker recent in de verdediging van de Franse wet tegen de hoofddoekjes op openbare scholen.
‘Weg met de hoofddoek’ luidde het paginagrote artikel van Sylvain Ephimenco in Trouw[ix]. “De fundamentalisten beseffen de kracht van de visuele aanwezigheid, van de zichtbaarheid van de islam in het straatbeeld. Daarom willen zij de hoofddoek”, begint zijn artikel. Hij ziet de hoofddoek als een werktuig om een bres te schieten in de seculiere wal. In dat verband haalt hij aan dat de minderheid bezig is de staat te destabiliseren. Dat op het Franse hoofddoekverbod een ‘razernij van fundamentalisten’ is gevolgd. Kortom taalgebruik dat zich uitstekend leent om vuurtjes aan te stoken. En een redenering die steeds neerkomt op: hoofddoek = politieke islam = fundamentalisme = terreur.

Anti-religieus
Zowel in dit artikel, als in de een week eerder verschenen beschouwing in Newsweek[x] van Midden-Oosten specialist Gilles Keppel staat de seculiere staat in de vorm van het extreme Franse laïcisme als hoogste goed boven elke verdenking. Dat deze bijna anti-religieuze staatsordening door menigeen kan worden gezien als in strijd met de mensenrechten[xi] en in ieder geval met de religieuze gevoelens van mensen, komt geen moment aan bod.
Sterker nog, Keppel die waarschuwt voor de culturele forten van de islam in de Franse voorsteden, vermeldt in zijn artikel niet één keer de rol van de vrouw. Dat het vrouwen zijn die een hoofddoek dragen, gaat kennelijk aan hem voorbij, evenals de motieven die ze er wellicht voor hebben. Hij is alleen geïnteresseerd in de mannelijke strijd om de macht, in zijn ogen tussen de Franse seculiere staat en de islam-fundamentalisten.
Dergelijke arrogante beschouwingen zullen het dragen van hoofddoeken als protest niet ontmoedigen.
Met dit type gemakzuchtige en kortzichtige verklaringen proberen schrijvers de hoofddoek aan de kaak te stellen, als wapen in de strijd, als strijdvlag. In wezen gebruiken ze de hoofddoek als schaamlap, voor zichzelf wel te verstaan. Als schaamlap om hun eigen vooroorden achter te verbergen, die meestal anti-religieus zijn, zeker anti-islam en daar waar ze zelfs de draagsters over het hoofd zien manifest anti-vrouw.

Samenvattend: de hoofddoek is géén religieuze verplichting, ook al zitten er zeker religieuze aspecten aan. Hij kan onder dwang worden gedragen, maar is in toenemende mate een bewuste keuze van de draagsters die daar een eigen identiteit mee uitdrukken en afstand nemen van bepaalde aspecten van het Westen.
Maar degenen die in elke afwijzing van de Westerse cultuur een aanval op de samenleving zien, jagen spoken na of roepen ze op. Uit alle onderzoeken is bekend dat slechts een kleine minderheid van de moslims fundamentalistisch is in de politieke betekenis die er tegenwoordig aan wordt gegeven. De grote meerderheid, mét en zonder hoofddoekjes, is dat niet. Ook al heeft ze vaak en terecht heel wat kanttekeningen bij de seculiere Westerse heilstaat.

Mondt deze beschouwing uit in een pleidooi geen enkele belemmering meer op te werpen voor de hoofddoek in Nederland?
Nee, zover niet. Er kunnen praktische bezwaren zijn in werksituaties en die moeten serieus worden genomen. In sommige functies speelt het neutrale aanzien van het ambt een rol, denk aan rechters die bij uitstek de neutraliteit van onze rechtstaat moeten uitstralen. Een duidelijke identificatie met een religie kan inbreuk maken op die neutraliteit.
Ik kan me persoonlijk iets dergelijks ook voorstellen bij een godsdienstdocent(e) op een openbare school. Zo min als een pastoor met priesterboord op een openbare school godsdienstles moet geven, zo min zie ik dat ook een docente met hoofddoek doen. In die zin kan ik me de problemen rond de aankomende docenten met hoofddoek wel voorstellen[xii].
Minder principieel en meer praktisch van aard zijn de bezwaren die andere werksituaties met zich meebrengen. Soms kan een hoofddoekje gevaarlijk zijn in verband met machines, of zal een nikaab de communicatie belemmeren. Dat is niets nieuws. Ook in de pré-islamitische samenlevingen, waaruit de hoofddoek stamt, werd hij vooral gedragen door vrouwen uit de hogere klassen[xiii] en niet door plattelandbewoonsters die er alleen maar hinder van hadden bij hun werk.

Zolang die bezwaren feitelijk en functioneel te onderbouwen zijn, moeten ze serieus worden genomen. Maar verder zou het hoofddoekje moeten worden teruggebracht tot wat het is. Geen strijdvlag, geen schaamlap, maar een kledingstuk waar vrouwen bewust voor mogen kiezen. Zonder opgaaf van redenen.

Noten:
[i] Vertaling: Fred Leemhuis
[ii] Trouw, 12 juli 2001
[iii] Sa’dayya Shaikh: Islam, Feminisms and Politics of Representation.
[iv] Amira Sonbol: Rethinking Women in Islam.
[v] Sa’dayya Shaikh: a.w.
[vi] Inez van der Spek: Als religie maar sexy en smaakvol is…
[vii] Sa’dayya Shaikh: a.w.
[viii] Eindhovens Dagblad, 31 januari 2004.
[ix] Trouw, 21 februari 2004.
[x] Newsweek, 16 februari 2004.
[xi] Artikel 18 van de Universele Verklaring der rechten van de mens: Een ieder heeft het recht op vrijheid van denken, van geweten en religie; dit recht sluit in de vrijheid om van religie of geloof te veranderen, en de vrijheid om alleen of tezamen met anderen, in het openbaar of privé, van zijn religie of geloof te doen blijken in onderwijs, dagelijks leven, eredienst en bij het naleven van religieuze voorschriften.
[xii] Trouw, 6 februari 2004: Ik zou jullie nooit als docent willen.
[xiii] J. Smith: Islam.