
Soli Deo biografie over Lutkie
Priester en fascist was hij.
Dat staat vast. In een tijd waarin dat laatste overigens nog niet als scheldwoord klonk. ‘Unne goeie mens’ luidde het oordeel in zijn woonplaats Nuland.
Een bewonderaar ook van de Italiaanse dictator Mussolini. Maar een
collaborateur met de Duitse bezetter? Over de eigenzinnige Wouter Lutkie is nu een dikke biografie verschenen. Wil de
echte Wouter Lutkie opstaan?
- Tekening W. Lutkie door J. Toorop
door
Arnold Verplancke
Hij heeft er twee en een half
jaar dag in dag uit aan gewerkt, Willem Huberts (1953). Alle 175.000 items in
het Lutkie archief bekeken van het Katholiek Documentatie Centrum. Zes maanden
onderzoek in de archieven en twee jaar schrijven. Maar dan heb je ook wat. Soli Deo, een biografie over Wouter
Lutkie (1887-1968). Ongeveer 500 pagina’s dik en afgelopen weekend
gepresenteerd in Nuland.
Veel over Lutkie was
natuurlijk al bekend. Hij is geboren in Den Bosch in een niet onbemiddeld
gezin. Na het Canisius College in
Nijmegen werkt hij bijna tien jaar als handelsman in het bedrijf van zijn vader.
De kunstmatige wereldtaal Esperanto boeit hem bovenmatig. Pas vrij laat krijgt
hij een priesterroepingen. Op 25-jarige leeftijd gaat hij naar het
kleinseminarie in St.-Michielsgestel en vervolgens het grootseminarie in
Haaren. Zijn priesterwijding ontvangt hij in1919 om daarna als simpele kapelaan
aan de slag te gaan in het dorp Gemonde. Niets bijzonders in het dan nog rijke
Roomsche leven in het hart van Noord-Brabant.
Intellectuelen
Wel bijzonder is dat hij niet
alleen in zijn naaste omgeving, maar tot ver in Europa hulpbehoevende mensen
helpt in de jaren na de Eerste Wereldoorlog en een heel netwerk van
intellectuelen in Europa opbouwt. Nu precies honderd jaar geleden vraagt hij
aan de toenmalige bisschop mgr. Diepen hem vrij te stellen van het werk als
kapelaan en zich te mogen vestigen in Nuland. Daar sticht hij al gauw samen met
het echtpaar Ras Soli Deo, een sociaaleconomische leefgemeenschap die zichzelf
bedruipt maar ook mensen in de omgeving helpt.
Lutkie schrijft veel, zowel
boeken als 35 jaar lang in zijn eigen tijdschrift Aristo. Dat is bekend. Ook
dat hij persoonlijk bevriend raakt met
de Italiaanse fascistenleider Benito Mussolini en met hem zelfs zeven
maal spreekt op privé-audiënties. Maar Willem Huberts, die zich al veertig jaar
bezig houdt met nationaalsocialistische Nederlandse letterkunde en het fascisme,
miste, zoals hij zelf zegt, ‘de totale blik op Wouter Lutkie’. Die heeft hij nu
geopend in de nieuwe biografie, waarin hij diens leven uitgebreid beschrijft
maar vooral ook diens denken.
- W. Lutkie in 1919
Fascisme
Waarom raakt een Brabantse
priester zo in de ban van het fascisme? Die vraag beantwoordt Huberts in een
uitgebreid intermezzo. Daarvoor springt hij over de twintigste eeuw heen, waarin
de term zo beladen is geworden, terug naar de negentiende eeuw. De Franse
revolutie heeft dan de Europese samenleving door elkaar gegooid. Monarchieën omver geworpen, de macht van de
kerken ondermijnd, de standenmaatschappij met zijn gilden en beroepsverenigingen
afgeschaft. De industrialisatie grijpt razendsnel om zich heen, een
fabrieksproletariaat ontstaat, de bevolkingsgroei neemt toe. Naast het
liberalisme ontstaan nog nieuwere politieke stromingen als het socialisme,
communisme en het anarchisme. Aan de andere kant raken denkers juist bevreesd
voor mensenmassa’s die niet langer door tradities en idealen gebonden zijn. Een
sterke hand is volgens hen nodig om leiding te geven en de massa te bespelen.
Verzoening
Lutkie en velen van zijn
generatie schrikken van een nieuwe samenleving waarin mensen tegenover elkaar
komen te staan, tegenover andere groepen, standen, partijen. Hij wil juist het
tegenovergestelde, een verzoening bereiken. Niet een ongebreidelde vrijheid
(égalité, liberté) die tot tegenstellingen leidt, maar een autoritair
corporatieve ordening met plichten tot de gemeenschap en een beperkte vrijheid.
Het volk regeert niet maar wordt geregeerd. Godsdienst en kerk hebben de
hoogste rechten. Lutkie wil dat gezag terugkeert evenals de schone traditie van
weleer.
Het fascisme bindt in zijn
ogen de strijd aan met het liberalisme en het marxisme, twee volgens Lutkie
antichristelijke stromingen. Het liberalisme stelt immers met zijn humanisme de
mens als hoogste waarde boven God. Het marxisme stelt de haat van de
klassenstrijd boven de liefde. De priester Lutkie voelt zich ook gesterkt in
zijn opvattingen door bijvoorbeeld sociale
encyclieken als Quadragesimo Anno van paus Pius XI, waarin een sterk
staatsgezag noodzakelijk lijkt voor de invoering van een corporatieve ordening.

- Tentoongestelde foto’s bij de presentatie in Nuland met o.m. de tekeningen die Jan Toorop maakte van Lutkie en Mussolini.
Corporatisme
In het corporatisme
organiseren mensen en organisaties zich aan de hand van hun belangen en
beroepsgroepen. Werkgevers en werknemers staan niet tegenover elkaar maar
hebben alle twee stemrecht in hun publiekrechtelijke organisaties en kunnen binnen
hun groep besluiten dwingend opleggen. Voor Lutkie zijn fascisme en
corporatisme identiek en gaan zij vlekkeloos samen met katholicisme. Niet met
een democratie natuurlijk, als je daaronder verstaat dat de numerieke
meerderheid van het volk de wet bepaalt. Dat noemt hij ‘de afgoderij van het
getal’.
Van het nationaalsocialisme
dat in Duitsland met Hitler op komt, moet hij niets hebben. Hij bestrijdt zowel
de beginselen er van, als de Nederlandse NSB en haar leider Anton Mussert. Het
Italiaanse fascisme beschouwt hij
fundamenteel anders dan het Duitse nazisme. De Rooms-Katholieke Staatspartij
(RKSP) zint hem evenmin, hoewel die onder zijn geloofsgenoten toch de meeste
aanhang geniet. Veel meer bewondering koestert hij voor het Verdrag van
Lateranen dat Mussolini in 1929 sluit met Paus Pius XI, dat het conflict tussen
kerk en staat beëindigt en de Heilige Stoel onafhankelijkheid en soevereiniteit
verleent. Ook ver na de oorlog blijft Lutkie de jaardag van La Conciliazione op
11 februari vieren op Soli Deo.
Antisemitisme
Antisemitisme valt Lutkie wel
te verwijten in zijn geschriften door de tijd heen. Huberts schrijft dat hij vermoedelijk
als sinds zijn vroegste jeugd vol heeft gezeten van anti-joodse vooroordelen.
Het milieu waaruit hij afkomstig is, speelt daarbij waarschijnlijk een rol: “een
welgestelde door en door roomse familie die zichzelf graag vergelijkt met de
oude aristocratie en waarin een lichte vorm van antisemitisme endemisch is.”
Hij citeert ook Jan Ramakers, dat
katholiek Nederland in de jaren 1870-1900 een ijzig antisemitisch klimaat kent
en na de eeuwwisseling in zijn relatie tot de joden een duidelijk ambivalent
karakter krijgt.
- Bidprentjes voor de R.K. Universiteit Nijmegen die in 1923 werd opgericht.
Achterwaarts
Zeker als je de biografie van
Wouter Lutkie doorleest komt een uitspraak van de Deense filosoof Kierkegaard
in herinnering: het leven wordt voorwaarts geleefd, maar achterwaarts begrepen.
Tegelijk besef je dat je de werkelijkheid geweld aan doet als je de
geschiedenis uitsluitend met de opvattingen en kennis van nu beoordeelt. Die alledaagse
werkelijkheid zag er tussen de wereldoorlogen heel anders uit dan nu. Het
katholicisme was dwingend aanwezig. In Lutkies tijd waren er in Noord-Brabant
bijna 700 kloosters, ruim 130 katholieke internaten, ruim 500 parochiekerken,
meer dan 100 Lourdesgrotten, 133 kloosterorden en congregaties. Bij alles wat
gebeurde, was het katholieke geloof aanwezig. Vrijwel geen school of vereniging
deed het zonder de letters RK voor de naam.
- Schrijver van de biografie Willem Huberts
Nieuw
Bij de presentatie van zijn biografie
noemde Willem Huberts vijf belangrijke nieuwe gegevens uit zijn
archiefonderzoek.
Wouter Lutkie wilde in 1923
aan de splinternieuwe Roomsch Katholieke Universiteit Nijmegen filosofie gaan
studeren. Zijn toelating was vrijwel rond, maar door een ingreep achter de
schermen door zijn bisschop mgr. Diepen, met wie hij een moeizame verhouding
had, kreeg hij toch geen toegang.
De leefgemeenschap Soli Deo
(Alles voor God) heeft decennia lang al haar landbouwproducten en opbrengsten
ten goede laten komen aan de samenleving in Nuland en omgeving.
De stichting Soli Deo heeft
ongeveer 6000 mensen in nood geholpen uit heel Nederland, of het nu ging om de
dienstplicht, de belastingen, werkloosheid of huisvesting.
Tussen 1940 en 1944 heeft
Wouter Lutkie zelf 200 mensen uit Duitse gevangenschap vrij gekregen.
Omgerekend elke week wel één. Hij liep als het ware de Sicherheitsdienst in Den
Bosch plat. Ook in het grote standaardwerk van Lou de Jong komt dat voor, al
heeft die nooit geweten om hoeveel gevangenen het ging.
Na de oorlog heeft de bekende
historicus prof. Rogier Lutkie zonder enig bewijs beschuldig van collaboratie
tijdens de oorlog met de Duitse bezetter. Ondanks dat Lutkie aantoonde dat er
niets van waar was, heeft Rogier zijn beschuldiging nooit herroepen of onderbouwd.
Huberts steunt Lutkie op dit punt en noemt Rogier ‘een leugenachtige
lasteraar’.
- W. Lutkie met op schoot de kleine Agnes van Kalmthout 1923
Het eerste exemplaar van zijn
biografie reikte Willem Huberts dit weekend uit aan Jeroen Naaijkens, een ver
familielid van Lutkie. Zijn moeder Agnes van Kalmthout was een nichtje van
Lutkie. Naaijkens bleek zelf ook nog herinneringen aan zijn heeroom te hebben,
bij wie hij als jongeling wel op bezoek was geweest op Soli Deo. De biograaf
vertelde dat hij bovendien buitengewoon geholpen was door het archief van de
familie Naaijkens.
Wereldvreemd
Wil de echte Wouter Lutkie
opstaan? Zonder de vraag zo te stellen, beantwoordt Huberts hem wel. Lutkie was
niet gek, niet naïef, geen fantast, geen querulant, geen nationaalsocialist en
zeker geen collaborateur. Als priester en als mens was hij onbaatzuchtig en
oprecht. Hij was een eigenzinnige fascist, een toegankelijke steunpilaar. In bepaald
opzicht stond hij buiten de tijd en de samenleving. Een geharnaste idealist en
een wereldvreemde wereldverbeteraar ook. In de loop van de vorige eeuw zijn de
parlementaire democratie en het algemeen kiesrecht fundamenten geworden van de
Nederlandse samenleving, die zich ontwikkelde in een kapitalistisch-liberale
richting met een sociale component. Niets voor Lutkie, die alleen kwam te staan,
maar wel met de overtuiging dat hij het gelijk aan zijn kant had en de waarheid
in pacht.
- De ruïne van het huis Soli Deo oktober 2019
Willem Huberts: Soli Deo –
Wouter Lutkie (1887-!968). Uitgeverij Boom, 528 blz. incl. fotokaternen.
Gebonden editie € 39,90.